Bowlby, psixoanalizdə ana-uşaq münasibətinə radikal bir baxış gətirdi: o deyirdi ki, uşaq üçün bağlanma instinktivdir, həyatda qalmaq qədər təbii bir ehtiyacdır. Bu, sadəcə qida və fiziki baxımla izah olunmurdu – bu, emosional təhlükəsizlik ehtiyacı idi.
Freudun libidinal yanaşmasından fərqli olaraq Bowlby dedi ki, uşaq anaya ehtirasla yox, bağlanaraq bağlanır – və bu bağın keyfiyyəti onun gələcək münasibətlərini, özünə və dünyaya baxışını formalaşdırır.
O, travma və ayrılığın uşağın psixikası üçün nə qədər dağıdıcı ola biləcəyini vurğuladı. Qısa müddətli ayrılıqlar belə uşaqda tərk edilmə qorxusu, depressiya, ya da duyğusal donma ilə nəticələnə bilərdi. O deyirdi ki, “təhlükəsiz baza” anlayışı – yəni uşaq üçün sabit və etibarlı bir figurun varlığı – onun dünyanı araşdırması, özünü inkişaf etdirməsi üçün vacibdir.
Bowlby-nin fikrincə, psixopatologiyanın bir çox forması – şəxsiyyət pozuntuları, depressiya, bağlanma çətinlikləri – erkən bağlanma təcrübələrindəki pozuntulardan qaynaqlanır.
Yəni o deyirdi: bir uşağın gələcək həyatını anlamaq üçün onun kimə necə bağlandığına, və bu bağın nə vaxt, necə qopduğuna bax. Bağ varsa həyat var. Yoxdursa, içimizdə bir yer daima yarımdır.
Bowlby-nin nəzəri baxışı bağlanma nəzəriyyəsi (attachment theory) adı ilə tanınır və o, bu yanaşmanı həm təkamül, həm də psixodinamik təməllərlə qurur. Əsas ideyaları bunlardır:
1. Bağlanma instinktivdir: Uşağın anaya və ya baxım verən figur(ağ) bağlanması yalnız sevgi və ya ehtiras deyil, bioloji olaraq həyatda qalmaq üçün formalaşan bir instinktdir. O, bu prosesi heyvan davranışları (etologiya) ilə müqayisə edir.
2. Daxili İşlək Modellər (Internal Working Models): Uşaq bağlanma fiquru ilə münasibətlərindən beynində bir “şablon” formalaşdırır – bu model, gələcək münasibətlərə və özünə olan münasibətə yön verir: “məni sevirlərmi?”, “etibarlıyam?”, “digərləri etibarlıdırmı?”.
3. Təhlükəsiz və təhlükəli bağlanma: Bowlby, fərqli bağlanma tiplərinin (təhlükəsiz, narahat, qaçınan və dezorganize) şəxsiyyətin formalaşmasına təsir etdiyini vurğulayır. Təhlükəsiz bağlanma olan uşaq daha çevik, emosional baxımdan dayanıqlı olur.
4. Ayrılma və itkini araşdırması: Bowlby psixopatologiyanı çox vaxt ayrılma travmaları ilə əlaqələndirir. Uşaqda “daimi obyekt” yoxdur və bağlanma fiquru itəndə ciddi emosional pozuntu baş verə bilər.
5. İnkişaf edən sistem: Bowlby-yə görə psixika statik struktur deyil, zamanla təcrübəyə əsasən inkişaf edən bir sistemdir. Burada psixoanalizdəki sabit libidinal mərhələlər yerini dinamik münasibət şəbəkəsinə verir.
Bowlby, psixoanalitik düşüncəyə elmi, müşahidəyə əsaslanan və bioloji köklü bir dinamika gətirir. Onun fikrincə, psixoloji sağlamlığın əsası erkən münasibətlərin keyfiyyəti ilə qoyulur.
1. Bağlanma davranışının instinktiv əsasları
Bowlby-yə görə, bağlanma davranışı (ağlamaq, yaxınlıq axtarmaq, təmas qurmaq) insanın sağ qalması üçün təkamül nəticəsində formalaşıb.
Körpə üçün ana və ya əsas baxım verən şəxs təhlükəsizlik mənbəyidir – təkamül baxımından onu təhlükələrdən qoruyan fiqur.
2. Bağlanma sisteminin inkişaf mərhələləri
Doğumdan 6-8 həftəyə qədər: Körpə istənilən insana qarşı reaksiya verə bilər.
6-8 həftədən 6-8 aya qədər: Körpə müəyyən şəxslərə daha çox reaksiya göstərir, seçici bağlılıq başlayır.
8 aydan sonra: Aydın bağlılıq formalaşır, yad insan qorxusu, ayrılıq narahatlığı müşahidə olunur.
3 yaşdan sonra: Bağlanma daha qarşılıqlı və sabit hala gəlir. Uşaq baxım verənin psixi varlığını (daxili obrazını) içsəlləşdirir.
3. Daxili İşlək Modellər (Internal Working Models)
Körpənin erkən münasibət təcrübələri onun dünyanı, digərlərini və özünü necə gördüyünü formalaşdırır.
Bu modellər gələcək romantik münasibətlərə, dostluqlara, özünə münasibətə təsir edir.
4. Bağlanma tipləri (Mary Ainsworth ilə birlikdə işlənib)
Təhlükəsiz bağlanma: Uşaq ayrıldıqda narahat olur, geri döndükdə isə sakitləşir.
Qaçınan (avoidant): Uşaq ayrılığa reaksiya vermir, qayıtdıqda da duyğusal bağ göstərmir.
Ambivalent (narahat): Uşaq çox narahat olur, geri döndükdə həm yaxınlaşmaq, həm də qəzəb göstərir.
Dezorganize: Ziddiyyətli və başsız davranışlar – travma və ya istismar göstəricisi ola bilər.
5. Ayrılma və İtkilərin Psixoloji Təsiri
Bowlby ayrılığın qısamüddətli və uzunmüddətli psixoloji təsirlərini araşdırıb.
Ayrılıqdan sonra müşahidə olunan mərhələlər: etiraz , ümidsizlik , kəsişmə (detachment) .
Uşaqda bu travmalar gələcəkdə emosional soyuma, depressiya və əlaqə çətinliklərinə səbəb ola bilər.
6. Psixopatologiya və bağlanma pozuntuları
Bowlby-nin fikrincə, bir çox psixi pozuntuların kökü (depressiya, şəxsiyyət pozuntuları, antisosial davranışlar) uşaq vaxtı formalaşan pozulmuş bağlanma təcrübələridir.
Müalicə üçün terapevtik əlaqənin yeni və sağaldıcı “bağlanma təcrübəsi” yaratması vacibdir.
Təhlükəsiz bağlanma Bowlby və Mary Ainsworth-un bağlanma nəzəriyyəsində ideal və sağlam bağlanma formasını təmsil edir.
Təhlükəsiz bağlanma nədir?
Uşaqla əsas baxım verən (adətən ana) arasında davamlı, ardıcıl və duyğusal cəhətdən cavabverici bir münasibətin qurulması nəticəsində formalaşır. Körpə özünü bu münasibət daxilində təhlükəsiz , dəyərli və sevilən hiss edir.
Uşaqda necə təzahür edir?
• Ayrıldıqda : Baxım verən şəxs otaqdan çıxanda uşaq ağlayır və narahatlıq keçirir.
• Qayıtdıqda : Qısa müddətə sakitləşir, yaxınlıq istəyir, təsəlli tapır.
• Müstəqillik : Otaqda sərbəst şəkildə araşdırma aparır, ətraf mühiti tədqiq edir – çünki bilir ki, təhlükə olsa, geri dönə biləcəyi “təhlükəsiz liman” var.
Yetkinlikdə necə təzahür edir?
• Sağlam münasibətlər qurur.
• Yaxınlıq və müstəqillik arasında tarazlıq saxlaya bilir.
• Emosional tənzimləmə bacarığı yüksəkdir.
• Konfliktlər zamanı yaxınlığı qoruyur, uzaqlaşmır və ya yapışqan olmur.
Baxım verən şəxs necə davranıb?
• Körpənin siqnallarına həssaslıqla və ardıcıl cavab verib.
• Fiziki və emosional ehtiyaclarını vaxtında qarşılayıb.
• Uşağın duyğularını tənzimləməsinə yardım edib (sakitləşdirmək, ad vermək, yaxın olmaq).
Təhlükəsiz bağlanma uşağın özünü tənzimləmə , özünə güvən , digərlərinə etibar kimi psixoloji strukturlarının təməlinin atıldığı bağlanmadır.
Çəkingən (və ya qaçınan) bağlanma
Bowlby və Ainsworth-un nəzəriyyəsinə görə, uşaq əsas baxım verənin (valideynin) duyğusal olaraq uzaq , soyuq və ya rəddedici münasibəti ilə formalaşır.
Körpə dövründə:
• Ayrıldıqda : Uşaq çox az reaksiya verir, sanki ayrılığa təsirlənmir.
• Valideyn qayıtdıqda : Onu ya görməzdən gəlir, ya da az emosional reaksiya verir.
• Daxildə isə : Tədqiqatlar göstərib ki, bu uşaqlar fizioloji olaraq stres yaşasalar da , bunu ifadə etməməyi öyrənmiş olurlar.
Niyə belə olur?
• Baxım verən şəxs uşaq emosiyalarını (xüsusilə narahatlıq və ağlama) rədd edir , cavabsız buraxır və ya tənqid edir .
• Körpə emosional ehtiyaclarının qarşılanmayacağını öyrənir və emosional yaxınlıq ehtiyacını repressiya edir .
Yetkinlikdə:
• Yaxın münasibətlərdə uzaq , soyuq və emosional olaraq əlçatmaz ola bilər.
• Emosiyaları ifadə etməkdə çətinlik çəkir.
• Müstəqilliyə həddindən artıq önəm verir, yaxınlıqdan qaçır .
• Münaqişədən yayınır, “özünü yormamaq” üçün əlaqələri məsafəli saxlayır.
Bu bağlanma tipi, sevgi və bağlılığın təhlükə, zəiflik və nəzarət itkisi kimi şərh olunmasına səbəb ola bilər.
Təşvişli (ambivalent, narahat) bağlanma
Uşağın baxım verənə qarşı güvən və narahatlıq arasında ilişib qaldığı bağlanma formasıdır. Ana-bala münasibəti qeyri-stabil və dəyişkən olanda formalaşır.
Körpəlik dövründə:
• Valideynin reaksiyaları qeyri-müntəzəmdir : Bəzən sevgi doludur, bəzən isə laqeyd və ya əsəbidir.
• Körpə başa düşə bilmir: “Məni sevəcək, yoxsa yenə soyuq olacaq?”
• Ayrıldıqda : Körpə güclü narahatlıq keçirir.
• Qayıtdıqda : Uşaq həm sarılmaq istəyir, həm də incik davranır. Sanki “məni qoyub getdin, amma sənsiz də qala bilmirəm”.
Niyə belə olur?
• Valideyn emosional ehtiyaclara bəzən cavab verir , bəzən isə rədd edir .
• Uşaqda konfliktli bir bağlılıq ehtiyacı yaranır – yaxınlıq istəyir, amma rədd olunmaqdan qorxur.
Yetkinlikdə:
• Münasibətlərdə yapışqan , çox asılı ola bilər.
• Qarşı tərəfin sevgisinə daim zəmanət axtarar .
• Tərk edilmək qorxusu ilə təhlükəsizliyi özü pozar .
• Əhvalı tez dəyişir, qarşı tərəfi həm ideallaşdırar, həm günahlandırar.
Bu bağlanma tipi insanın yaxın münasibətlərdə həm intens arzu , həm də böyük təşviş yaşamasına səbəb olur.
Qarışıq bağlanma
Qarışıq (dezorganize) bağlanma — ən qeyri-sabit və ziddiyyətli bağlanma formasıdır. Uşaq üçün baxım verən eyni anda həm təhlükə mənbəyi , həm də təhlükəsizlik mənbəyidir . Bu, psixikada parçalanmış bir vəziyyət yaradır.
Körpəlik dövründə:
• Valideyn şiddətlidir, travmatikdir, ya da özü travmatizə olunmuşdur .
• Uşaq valideynə yaxınlaşmaq istəyir , amma ondan qorxur .
• Davranışlar ziddiyyətlidir : uşaq həm yaxınlıq istəyir, həm donur, ya da qaçır.
• Məsələn, ana otağa girəndə uşaq sarılmaq istəyir, amma birdən üzünü çevirib donub qalır.
Niyə belə olur?
• Baxım verən şəxs bəzən travma qaynağı dır (fiziki və ya emosional zorakılıq, laqeydlik, sui-istifadə).
• Uşaqda “mən harada təhlükəsizəm?” sualına cavab yoxdur.
• Qorxu və ehtiyac birləşir → psixikada nizam pozulur .
Yetkinlikdə: Münasibətlərdə qarışıq siqnallar verir : yaxınlıq istəyir, amma yaxın olanda itir. Emosional özünü tənzimləmədə çətindir – partlayışlar, dondurma, impulsiv davranışlar. Özünə və başqasına güvənməkdə çətinlik çəkir .Dissosiasiya, depressiya, şəxsiyyət pozuntuları riskləri arta bilər.
Dezorganize bağlanma adətən uşaqlıq travmalarının psixoloji izidir. Psixoterapiyada bu strukturlarla işləmək zaman və sabit münasibət tələb edir.
Daxili İşlək Model (Internal Working Model) anlayışı John Bowlby-nin bağlanma nəzəriyyəsinin əsas sütunlarından biridir və uşağın erkən münasibətyönlü təcrübələrinin nəticəsində beynində formalaşan emosional və kognitiv “xəritə” kimidir. Bu model vasitəsilə insan özünü , başqalarını və münasibətləri anlamağa başlayır.
Necə formalaşır?
Uşaq ana və ya baxım verən şəxslə təkrarlanan münasibət təcrübələrindən öyrənir:
Sevilirəmmi?
Kimsə mənə cavab verəcəkmi?
Məni tərk edəcəklərmi?
Həssaslıq təhlükəlidirmi?
Bu suallara cavablar uşaqda şüuraltı səviyyədə daxili bir model yaradır.
Üç əsas komponent:
1. Özünə dair model – Mən sevilesi və dəyərliyəmmi?
2. Başqasına dair model – Başqalarına güvənmək olarmı?
3. Münasibətə dair model – Yaxınlıq təhlükəlidirmi, yoxsa təhlükəsiz?
Daxili işlək modelin funksiyası:
Gələcək münasibətləri yönləndirir – kiminlə yaxın olmaq istədiyimiz, necə münasibət qurduğumuz bu modelə əsaslanır.
Qavrayış və gözləntiləri formalaşdırır – qarşıdakının davranışlarını necə oxuduğumuz və nə gözlədiyimiz bu modeldən gəlir.
Özümüzü tənzimləməyə kömək edir – emosional və davranış tənzimi bu modelin sabitliyinə bağlıdır.
Disfunksional modellər:
Əgər uşaq təhlükəli, etibarsız və ya rəddedici münasibətlər yaşayıbsa, onun daxili işlək modeli də:
“Mən sevilməyə layiq deyiləm”
“Heç kimə güvənmək olmaz”
“Yaxınlıq zərərlidir” kimi inamlarla formalaşa bilər.
Bu modellər şəxsiyyət quruluşuna , emosional reaktivliyə , romantik münasibətlərə , hətta terapevtik alliansa təsir edir.
İtki və ayrılıq
İtki və ayrılıq psixoanaliz və obyekt münasibətləri nəzəriyyəsində çox mühüm mövzulardır, çünki erkən yaşlarda yaşanan itkilər insanın daxili dünyasında dərin izlər qoyur və şəxsiyyətin formalaşmasına təsir edir.
İtki və ayrılıq nədir?
İtki — əziz bir obyektin (adətən valideynin və ya bağlandığın şəxsin) fiziki və ya emosional itirilməsi.
Ayrılıq — obyektlə əlaqənin məhdudlaşması, uzaqlaşması və ya qopması.
Bu hadisələr uşaqda qorxu, kədər, qəzəb və tənhalıq kimi hisslərin ortaya çıxmasına səbəb olur.
Psixoanalitik baxışda
İtki və ayrılıq təcrübəsi uşağın “obyekt dünyası”nın yenidən təşkili üçün kritik mərhələdir.
Bu təcrübələr uşağın baxıcısına (məsələn, ana) olan bağlılığını sınayır və bağlanma sisteminin güclənməsini və ya zəifləməsini müəyyən edir.
Melanie Klein bu mövzuda “mövqelər” anlayışı ilə yanaşır — uşaq itkini “parçalanma” və “qoruyucu mövqe” kimi psixik müdafiələr vasitəsilə emal edir.
İtkinin daxili işlək modellərə təsiri
Sağlam emal olunan itkidir ki, uşağın daxili obyekti (yəni ana və ya baxıcı təsviri) real xarici obyektlə birləşir və uşaq ayrılığı və itkiyi anlamağa başlayır.
Amma əgər itkini emal etmək alınmazsa, uşaqda daxili boşluq, tərk edilmişlik hissi, nifrət və ya idealizasiya kimi simptomlar yarana bilər.
Ayrılıq qorxusu və itkiyə reaksiyalar
Ayrılıq qorxusu — əsasən uşağın baxıcısının əlçatmazlığı və ya qeyri-müəyyənliyi ilə əlaqədar yaranan dərin narahatlıqdır.
Bu qorxu həyat boyu münasibətlərdə özünü tərk edilmək, aldanmaq və ya tərk etməkdən qorxu kimi göstərə bilər.
İtkinin emalı zamanı kədər və yas vacibdir — əks halda şəxsində daxili gərginlik və psixi pozuntular qalıcı ola bilər.
Yetkinlikdə itki və ayrılıq
İtki təcrübələri yetkinlikdə də özünü göstərə, məsələn, münasibətlərdə bağlılıq problemlərinə, ayrılıqdan qaçmağa və ya obsesif bağlanmaya səbəb ola bilər.
Psixoterapiyada bu təcrübələr üzərində işləmək, şəxsə itkini qəbul etməyi və onunla yaşamağı öyrətmək əhəmiyyətlidir.
Qısaca, itki və ayrılıq insanın daxili dünyasının formalaşmasında, əlaqə qurma qabiliyyətində, emosional tənzimləməsində və şəxsiyyət strukturunda əsas rol oynayan təcrübələrdir. İntrospeksiya və terapiya bu təcrübələrin sağlam inteqrasiyasına kömək edir.
Boulbiyə görə ayrılıq və itki
John Bowlby-nin nəzəriyyəsi çərçivəsində ayrılıq və itki anlayışları bağlanma nəzəriyyəsinin mərkəzində dayanır və insanın emosional inkişafında fundamental rol oynayır.
Bowlby-ə görə, erkən uşaqlıqda əsas bağlanma obyektindən — adətən ana və ya baxıcıdan — ayrılmaq ya da onu itirmək uşağın təhlükəsizlik və emosional sabitliyinin pozulmasına səbəb olur. Bu, uşaqda dərin narahatlıq, qorxu və stress reaksiyası yaradır. Uşaq bu təhlükəni bağlanma sistemini aktivləşdirərək aradan qaldırmağa çalışır — baxıcıya qovuşmaq üçün hərəkət edir, ağlayır və diqqət çəkməyə çalışır.
Ayrılıq və itki prosesində Bowlby aşağıdakı mərhələləri qeyd edir:
1. Şok və rədd etmə: Uşaq ilkin olaraq ayrılığı qəbul etməz, baxıcının yoxluğunu inkaredər.
2. Yas və kədər: Uşaq itkinin reallığını anlayır, kədər və yas prosesi başlayır.
3. Ayrılma: Uşaq emosional olaraq bağlanma obyektindən uzaqlaşmağa başlayır, bəzən adaptasiya məqsədilə.
Bowlby vurğulayır ki, bu mərhələlərdə uşağın təcrübəsi və baxıcının reaksiyası onun gələcəkdəki bağlanma üslubuna, emosional sağlamlığına təsir edir. Məsələn, təhlükəsiz bağlanma mövcud olduqda, uşaq itkini emal edib yeni münasibətlərə açıq ola bilir. Təhlükəsiz olmayan bağlanma isə itki və ayrılıq təcrübəsini daha ağır, travmatik edə bilər.
Və nəhayət:
Boulbi deyirdi ki, insanın iç dünyası, münasibətləri və özünü anlama tərzi uşaq vaxtı ana ilə qurduğu bağın sehrli ipinə bağlıdır. Bu ip – bağlanma – bizi dünyaya açan, qoruyan, bəzən də sarsıdan körpü kimidir. Əgər körpə ana sevgisini, təhlükəsizliyi hiss edə bilmirsə, içindəki o körpə qorxu və ayrılıqla dolur, dünyaya qarşı qorxulu, çəkingən baxır. Amma təhlükəsiz bağlanma varsa, insan özünü dəyərli, sevilməyə layiq hiss edir, həyatda addımlarını daha inamla atır. Boulbi üçün bağlanma sadəcə sevgi deyil, həyatı yaşamağın, əslində özümüzlə və başqaları ilə əlaqə qurmağın ən əsas yolu idi. O, göstərdi ki, ruhun yarası çox vaxt itki və ayrılıqdan doğur, amma bu yara, doğru terapiya və münasibətlə sağala bilər. Beləcə, Boulbi bizə insanın ən dərin ehtiyacının “bağlanmaq” olduğunu xatırlatdı – sevilmək, qorunmaq və əslində “evdə olmaq” arzusu.
Nəsimi Qiyasov
Bərdə, 04.11 25
